GrocerIST
Ä°stanbul’un Bakkalları: Gıda Tüketiminin Ä°zinde
https://grocerist.acdh.oeaw.ac.at/
​
Esra Saruhan
Ä°stanbul Üniversitesi Ä°ktisat Doktora Programı
​​
Görsel 1
Amaç ve Kapsam
GrocerIST, 18. ve 19. yüzyıllarda Ä°stanbul'da yaÅŸayan halkın gıda tüketim alışkanlıklarını anlamayı hedefleyen bir projedir. Projenin temel veri kaynağını döneme ait bakkal terekeleri oluÅŸturmaktadır. GrocerIST projesinin amaçlarını ÅŸu ÅŸekilde sıralayabiliriz:
Osmanlı tarih yazımında gıda üzerine yapılan çalışmalar genellikle saray halkı ve yönetici sınıfın yaÅŸamına odaklanmışken sıradan ÅŸehir halkının gıda tüketimi yeterince araÅŸtırılmamıştır. GrocerIST, bakkal terekelerinden elde edilen verilerle literatürdeki bu eksikliÄŸi gidermeyi amaçlamaktadır.
Proje, ÅŸehir halkının gıda tüketimini belgeleyerek Osmanlı'nın toplumsal ve ekonomik yapısına yeni bir perspektif kazandırmayı hedefler.
Proje Süresi ve Bütçesi
1 Temmuz 2022’de baÅŸlayan GrocerIST projesi 31 Mart 2026’ya kadar devam edecektir. Proje, Avusturya Bilim Fonu (FWF) tarafından desteklenmekte olup toplam 404,111 € bütçe ile finanse edilmektedir. Daha fazla bilgi için Avusturya Bilim Fonu’na (FWF) ait siteyi ziyaret edebilirsiniz:
https://www.fwf.ac.at/en/research-radar/10.55776/P35546
Proje Ekibi ve Destekleyen KuruluÅŸlar
GrocerIST, Prof. Dr. Yavuz Köse liderliÄŸindeki Viyana Üniversitesi Yakın DoÄŸu Çalışmaları Bölümü iÅŸbirliÄŸi ile yürütülmektedir. ACDH-CH (Austrian Centre for Digital Humanities and Cultural Heritage) ise baÄŸlı bir araÅŸtırma ortağıdır.
Projeye ait internet sitesinde (https://grocerist.acdh.oeaw.ac.at/team.html) Prof. Dr. Yavuz Köse’nin üniversite ve ACDH-CH’ye baÄŸlı 6 kiÅŸilik bir ekibi olduÄŸu görülmektedir.
Görsel 2: GrocerIST Projesinin Amacına Dair
​
Proje Ä°çeriÄŸi ve Veri Setleri
GrocerIST, 18. ve 19. yüzyıllara ait bakkal terekeleri aracılığıyla Ä°stanbul’da yaÅŸayan halkın gıda tüketim alışkanlıklarını incelemeyi hedeflemektedir.
Bakkal terekeleri baÅŸkentteki farklı bölgelerde yaÅŸayan ÅŸehir sakinlerinin tüketim alışkanlıklarındaki dönüÅŸümü ortaya çıkarmak açısından önemli bir kaynaktır. GrocerIST, ilk defa dayanıklı olmayan tüketim malları ile bakkaliye ürünlerine ait verileri Ä°stanbul’un etkileÅŸimli bir haritasına yerleÅŸtirecektir. Bu amaçla proje kapsamında olan Ä°stanbul bakkal terekeleri https://grocerist.acdh.oeaw.ac.at/ sitesi üzerinden sergilenmektedir. Söz konusu terekelere Kadı Sicilleri üzerinden ulaşılmıştır.
18. yüzyıla ait veriler için 392 Kadı Sicili taranmış ve bunlardan 77’sinde bakkallara ait tereke kayıtları tespit edilmiÅŸtir. 1707-1795 yılları arasında Galata, Üsküdar ve Eyüp bölgesini kapsayan toplam 88 kayıt proje ekibi tarafından incelenmiÅŸtir. Bu kayıtların bölge dağılımı ise Galata’da 37, Üsküdar’da 21 ve Eyüp’te 19 tereke kaydı ÅŸeklindedir.
19. yüzyıla ait veriler için proje çalışmaları halen devam etmektedir. Åžimdiye kadar Üsküdar kadılığına ait 24 Kadı Sicili taranmış ve 1803-1851 yıllarını kapsayan 29 bakkal terekesi belirlenmiÅŸtir.
Yakın zamanda 1798-1906 yıllarını kapsayan 150 Eyüp terekesi de siteye eklenecektir. GrocerIST, 2025’in ilk çeyreÄŸinde Galata bakkallarına ait tüm verilerin veri tabanına dahil edilmesini hedeflemektedir.
GrocerIST, bakkal terekeleri yanı sıra Osmanlı gazeteleri, dergiler ve seyahatnameler gibi yan kaynakları da sürece dahil etmeyi amaçlamaktadır. Bu sayede 18. yüzyıldan 19. yüzyıla geçiÅŸ dönemini ve bu dönemin tüketim alışkanlıkları üzerindeki etkilerini eriÅŸebilir hale getirecektir. Proje, bakkalların faaliyet gösterdiÄŸi bölgelerdeki ve sundukları ürün yelpazesindeki dönüÅŸümü de takip etmeyi amaçlamaktadır.
Görsel 3: Sitenin GiriÅŸ Sayfası
Site üzerinde (https://grocerist.acdh.oeaw.ac.at/) proje kapsamında belirlenen veriler; belgeler (documents), bakkallar (grocers), bakkaliye kategorileri (grocery categories), bakkaliye ürünler (groceries) ve lokasyonlar (locations) baÅŸlıklı beÅŸ özel sekme üzerinden detaylıca incelenebilir.
Gösterge paneli (dashboard) sekmesi derinlemesine analiz yapılmasını saÄŸlayan detaylı grafikler ve görselleÅŸtirme sunmaktadır. Site, bakkal terekelerinde belgelenen eÅŸyaların (utensils) bir listesini de içermektedir. Proje kapsamında fiyat bilgilerine iliÅŸkin bir veri tabanının eriÅŸime açılması planlanmaktadır. Görsel 3’te sitenin giriÅŸ sayfası görülebilmektedir.
1. Belgeler (Documents)
GrocerIST, bakkallara ait tereke belgelerini etkileÅŸimli harita üzerinde göstererek araÅŸtırmacılara görsel arama yapma imkanı sunmaktadır. Bunun yanı sıra bir arama paneli üzerinden tereke belgelerinde yer alan ham verilere ulaÅŸmak mümkündür.
Arama paneli aracılığıyla mahkeme kaydına ait sicil numarası, bakkalların isimleri ve terekelerde yer alan ürünlerin nitelikleri gibi bilgilere eriÅŸilebilir. Proje ayrıca bazı terekelerin orijinal kayıtlarını ve transkriptlerini de veri kapsamına dahil etmiÅŸtir.
Görsel 4: “Documents” Sekmesindeki Arama Paneli
Örnek olarak görsel 4’teki arama panelinde yer alan Yani v. Dimo isimli bakkala ait tereke kaydını ele alalım. Ä°stanbul Mahkemesi’nde yer alan tereke bilgilerine göre Yani v. Dimo’ya ait bakkal Üsküdar’da bulunmaktadır. Tereke kaydı tarihi hicri 1120, miladi 13.10.1708 olarak gösterilmiÅŸtir. Bu kayıt seçildiÄŸinde açılan yeni bir sayfada ÅŸu bilgiler yer alır:
Görsel 5: Yani v. Dimo’nun Bilgilerinin BulunduÄŸu Tereke Kaydı
Görsel 5’te görülen yeni sayfanın sol tarafında bakkalın bulunduÄŸu bölge, mahalle, yıl bilgileri (hicri ve miladi) ile bakkalın ismi, dini kimliÄŸi ve dükkan sahiplik durumu (kiracı veya mülk sahibi) yer almaktadır. Bunun yanında bakkalda yer alan ürünlerin isimleri ve kategorileri bulunmaktadır. SaÄŸ tarafta ise terekenin orijinal hali ile transkript edilmiÅŸ versiyonu görülmektedir.
2.Bakkallar (Grocers)
GrocerIST projesi kapsamında tereke sahibi bakkalların dini ve bölgesel durumlarına iliÅŸkin veriler etkileÅŸimli grafikler ile analiz edilmiÅŸtir. Müslüman, gayrimüslim Ortodoks, gayrimüslim Ermeni ve dini belirtilmeyen kiÅŸilere ait bilgiler yer grafiÄŸi ile baÄŸlantılı ÅŸekilde sunulmaktadır.
Grafik analizlerine göre bakkallar içerisinde Ortodoks gayrimüslimler çoÄŸunluÄŸu oluÅŸtururken onları Müslümanlar takip etmektedir. En düÅŸük sayıyı ise Ermeni gayrimüslimler oluÅŸturmaktadır. Ayrıca bu bilgileri daha ayrıntılı incelemek için arama paneli üzerinde sorgulamalar yapılabilmektedir.
Görsel 6: Dini ve Bölgesel Durumlarına Göre Bir Grafik Analizi
Arama paneli üzerinden bir örnek olarak Müslüman bakkalların durumunu inceleyelim. Panelde “Müslim” seçeneÄŸi iÅŸaretlendiÄŸinde Müslüman bakkalların Galata bölgesinde daha yoÄŸun olduÄŸu görsel 7’deki grafikte görülmektedir. Bu kiÅŸilere ait belgeler ise sicil numarası ve bölge bilgileri ile detaylandırılabilir.
Görsel 7: Müslüman Bakkalların Durumunu Gösteren Grafik Analizi
3.Bakkaliye Kategorileri (Grocery Categories)
GrocerIST projesi terekelerde yer alan ürünleri 10 ana kategoriye ayırarak inceleme fırsatı sunmaktadır. Bu kategoriler ÅŸunlardır: Kuru Gıda, Baharat, YaÄŸlar, Tarım Ürünleri, Süt Ürünleri, MeÅŸrubat, Hayvansal Gıdalar, Temel Gıdalar, Salamura Ürünler ve Yiyecek Olmayanlar (tütün vb.). Kullanıcılara geniÅŸ bir ürün yelpazesinde detaylı analiz yapabilme imkanı saÄŸlanmaktadır.
Görsel 8: Terekede Yer Alan Ürünlerin Kategorileri
4.Bakkaliye Ürünleri (Groceries)
GrocerIST, terekelerde yer alan bakkaliye ürünlerini detaylı bir ÅŸekilde inceleme fırsatı sunmakta ve ürünleri sınıflandırılmış kategoriler halinde deÄŸerlendirmektedir. Bazı ürünlerin birden fazla kategori içinde yer aldığı gözlemlenmiÅŸtir. Site üzerinden dönemin bakkallarında bulunan toplam 223 ürüne eriÅŸim saÄŸlanabilmektedir.
Görsel 9: Terekede Yer Alan Ürünler
5.Lokasyonlar (Locations)
Site, terekelerdeki verileri farklı lokasyonlara göre arama imkanı da saÄŸlamaktadır. Bu lokasyonlar mahalle, köy, nahiye, ÅŸehir içindeki bölgeler ve belirli adresler olarak sınıflandırılmıştır. Lokasyon verileri görsel grafiklerle analiz edilerek kullanıcılara sunulmaktadır.
Görsel 10: Tereke Lokasyonları
6.EÅŸyalar (Utensils)
Sitedeki tereke kayıtlarında yer alan mum, peynir kutusu, bardak gibi günlük yaÅŸama dair ürünler ayrı bir sekmede listelenmiÅŸtir. Bu sayede araÅŸtırmacılar bu verilere kolaylıkla ulaÅŸabilmektedir.
Görsel 11: Terekelerde Yer Alan EÅŸyalar
7.Gösterge Paneli (Dashboard)
GrocerIST projesi kapsamında elde edilen tüm verilerin analizleri bu panelde sunulmaktadır. Grafiklerin tamamı etkileÅŸimli olarak tasarlanmıştır. Bu sayede kategorik olarak gruplanan verilerin yıllar bazında detaylı bir ÅŸekilde incelenebilmesi önemli bir katkı saÄŸlamaktadır.
Bakkalların dini inançları ve terekelerde yer alan ürünlerin kategorilerine yönelik analizlerin grafikleri görsel 12'de sunulmuÅŸtur. Görsel incelendiÄŸinde 18. yüzyılda kuru gıdalar kategorisindeki bakkaliye ürünlerinin çoÄŸunlukta olduÄŸu görülmektedir. Ayrıca analizler kapsamında bakkalların dini grupları arasında Ortodoks gayrimüslimlerin ağırlıkta olduÄŸu tespit edilmiÅŸtir.
Görsel 12: Terekelerde Yer Alan Bakkalların Dini ile Ürün Gruplarında Yer Alan Ürünlerin Sayısal DeÄŸerleri
Grafiklerde projenin belirlediÄŸi hedeflere yönelik analizler sunulmaktadır. Görsel 13’te terekelerde adı geçen ürünlere ait yıllık sayısal veriler gösterilmektedir. Görsel 14’te ise bu verilerin yüzdelik deÄŸiÅŸimi analiz edilmiÅŸtir.
Görsel 13 ve 14’teki grafiÄŸin sol tarafında incelenmek istenen kategoriler listeler üzerinden seçilebilmektedir. Grafiklerde her grup farklı bir renk ile temsil edilmiÅŸtir. Seçilen yıl bazında grupların deÄŸiÅŸimi ve miktarları da gözlemlenebilmektedir. Bu sayede ürünlerin yıllar içindeki miktar ve oranlarındaki deÄŸiÅŸimler görsel olarak izlenebilmekte ve tüketim trendleri daha net bir ÅŸekilde ortaya çıkmaktadır.
Görsel 13'te görülebileceÄŸi üzere 1710 yılına ait terekelerde yer alan bakkaliye ürünlerinin kullanım sıklığı bilgisi kategorik olarak incelenebilmektedir. Görsel 14 ise seçilen 1730 yılına ait yüzdelik dağılımı göstermektedir.
Görsel 13: Terekelerde Adı Geçen Ürünlere Dair Sayısal Veriler
Görsel 14: Terekelerde Adı Geçen Ürün Gruplarının Yüzdelik DeÄŸeri
Sonuç
GrocerIST projesi geniÅŸ bir arÅŸiv materyalini sistematik bir ÅŸekilde analiz etmek amacıyla dijital beÅŸeri bilimlerin yöntem ve araçlarını kullanmıştır. Proje birincil kaynakların dijital beÅŸeri bilimler alanında kullanılmasına iliÅŸkin önemli bir örnek sunmuÅŸtur.
Tereke listelerinin veri setlerine dönüÅŸtürülmesi, veri türlerinin iliÅŸkilendirilmesi, görselleÅŸtirilmesi ve etkileÅŸimli hale getirilmesi ile yüzyıllar ve farklı yerleÅŸim birimleri arasında karşılaÅŸtırma yapma imkanı saÄŸlanmıştır. Bu yöntem ve yaklaşımla Osmanlı’da gıda tüketimine iliÅŸkin daha kesin sonuçlara ulaşılabileceÄŸi öngörülmektedir.
Uzun vadede farklı Osmanlı ÅŸehirleri için benzer çalışmaların yapılması daha geniÅŸ ölçekte analiz yapma imkanı saÄŸlayabilecek ve ilgili literatüre katkıda bulunabilecektir.